81.ОРЗУ

“Ташқарида туриб ичкаридаги одамларни намойишларга чақириш маънавиятсизлик” деган гапим баъзиларга оғир ботди.

Биродар, мард бўлсанг, бор, халқнинг олдига туш! Қамалишдан қўрқасанми? Калтаклашларидан, қийноққа солишларидан қўрқасанми? Айтган ҳужжатларига қўл қўймасанг ота-онангни, яқинларингни дўззах азобига солишларини ўйлаб юрагинг орқага тортадими? Шундай экан, бошқага нега буни раво кўрасан?

Ўзи хавфсиз жойда турган одам бошқаларни таҳликали, ҳатто ўлим билан юзма-юз бўлиши мумкин бўлган жойга чақиришини бошқача қандай ифодалаш мумкин?..

“Доим чет элларга кетиб қолиш йўлини излаган, орқасидан ўлим қувмаган, ҳатто устидан бирор бир иш очилмаган ҳолда имконини пойлаб чет элга кетворган одамнинг Ватанимни озод қиламан деб фарёд чекиши самимий эмас” деган гапим ҳам кимларгадир ёқмади.

Менга “Ёрдам қилинг, оиламни олиб кетай, бу жой менга ватан бўлмайди” деб хатлар ёзган, Ватанда туриб Ватаннинг дардидан кўз юмган ва мақсади фақат пул топишдан иборат бўлган кимса чет элга чиқиб олиб, буюк ватанпарвар бўлиб жар солишини бошқача қандай айтиш мумкин?

У халқни уйғотиш керак деб дод солади. Биродар, кечагина халқнинг ёнида эдинг. Ухлаб ётган экан, бундай туртиб уйғотсанг бўлмасмиди? Энди чет элдасан, ўртада овоз ўтмас девор, минг дод сол, халқ эшитмайди. Овозинг ўзингга қайтиб келади.

Агар чет элга келиб, кўзинг очилган бўлса, унда қайтиб кет, сенга орқага йўл очиқ-ку!

“Диктатура- бу бутун ҳомкимият битта шахснинг қўлида тўпланиб қолишидир, асосий айб Каримовда, унинг шахсида” деган гапим ҳам айримларга ёқмади.

Мени “антикаримовчи” дейишди. Лекин “Айбнинг бир қисми Каримовда, бир қисми ҳукуматда, бир қисми мажлисда” дедингизми у ҳолда Ўзбекистонда демократия деганингиз бўлади. Ё диктатура денг, ё демократия. Диктатура дедингизми, демак айб Каримовда бўлади. Бу икки карра икки тўрт дегани каби-ку! Балки сизга беш керакдур?!

Балки бундай гапларни “хамирга ўраб” ёки “пардоз андоз” билан айтиш зарурмикан? Мана шундай қила олмаслигим балки хатоимдир? У ҳолда умрим хатолардан иборат…

Қани эди, бутун ўзбекларнинг умри-сўзи бугунги каби “ютуқлар”, “оламшумул муваффақиятлар”, “юртбоши яратган порлоқ кунлар”дангина эмас, менинг хатоларимдан ҳам иборат бўлганда…Бу энди орзу!

82. ТУРКИСТОН ЧИНОРИ

Бугун 2002 йилнинг 14 Августи… Боймирза Ҳайит билан узоқ гаплашдик… У киши ҳақида нимадир ёзиб қўйгим келди….

Боймирза Ҳайит Туркистон тарихининг 20 асрдаги чинорларидан биридир. Яна ҳам аниқроқ айтсак чиноридир. Чунки Туркистоннинг 20 аср биринчи ярмидаги тарихини ёритишда унга тенг келадиган бошқа олим йўқ. Ўша даврда йўқ эди ва ҳалига қадар йўқ ва бундан кейин ҳам бўлиши даргумон. Агар у ҳақиқатни ёзмаганда Советлар даврида унга қарши 2000 дан зиёд бўҳтон мақола битилармиди?

Уни “Ватан хоини” дедилар. Бу калима ўз мазмунини йўқотди ва ватансевар англамига келди. Чунки Ватанини Боймирза Ҳайит каби кучли севадиган бошқа одам бўлмагани ва “Ватан хоини” калимаси доим унга қарата айтиб турилгани учун ҳам бу ибора ўз мазмумини ўзгартирди.

Боймирза Ҳайитга қиёсан “Ватан хоини” демак бу ватансевар англамига келади. У ана шундай калималар мазмунини ўзгартира оладиган ҳаёт яшади.

Уни туҳматчи дедилар. Буни оддий инсонлар эмас, Совет даврида энг машҳур олимлар, адиблар, давлат арбоблари такрорладилар.

Туҳматчи калимаси ҳам унга нисбатан айтилганда ўз илдизидан айрилиб ҳақиқатгўй англамини акс этди.

Чунки у бир умр ҳақиқатни ёзди. Бугунга қадар ҳали советлар “босмачилар” деб тамға қўйган Туркистон миллий озодлик ҳаракати ҳақида Боймирза Ҳайитдан ўтиб тушадиган тарих ёзган одам йўқ.

Ундан қўрқдилар. Совет даврида шўролар яширган қилмишлари ошкор қилингани учун ундан қўрқдилар.

Мустақиллик йилларида эса шўролар бошқа қиёфада турланганларини у билгани учун яна ундан қўрқдилар. Қолаверса мустақиллик учун курашган у эди, аммо сув келтирган хору кўза синдирган азиз бўлди.

Боймирза Ҳайитни муҳожирликда ҳам севмаганлар бор эди. Кимдир уни “Юзаки тарихчи”, деди. Ваҳоланки, бу гапни айтганларнинг ўзлари Туркистон тарихи масаласида кўзлари кўр, қалблари сўқир эди. Умрларини фақат валдираш билан ўтказдилар. Кимлардир энди уларнинг номларини ҳам Боймирза Ҳайит номининг ёнига қўйишга интилмоқда. Олтиннинг ёнига сариқ чақани қўйган билан олтин хазинаси бойимайди. Олтин олтиндир, сариқ чақа эса сариқ чақадир.

Шўролар таъсирида қолган баъзи муҳожирлар Боймирза Ҳайитни сева олмадилар, ардоқлай олмадилар, унинг ҳаётидан, асарларидан нуқс қидиришга уриндилар. Лекин пишқириб оқаётган дарёнинг йўлини хас билан тўсишга уринишдек гап эди бу.

Боймирза Ҳайит қуруқ валдираш ёки мақатнишлар билан эмас, ўзининг камтарона меҳнати, ўлмас асарлари билан ўзига ҳайкал қўйди. Ўзбекистондаги тўралар Боймирза Ҳайитни Ватанга киритмасак унинг номини унуттирамиз дедилар. Бу қўлларидан келмади.

У иккиюзламачилик қилиб сохта мустақилчиларни мақтамади.

У сўзбўямачилк қилиб мансабфурушларга хизмат қилмади.

У хаста ва тўшакка михланган кунларида Ватанга қайтаман, деди, аммо Ватанни онасининг маҳрига тушган каби ўзининг шахсий томорқаси қилиб олганлар яна унга йўл бермадилар. Лекин бу билан Боймирза Ҳайит номини кўнгиллардан ўчира олмадилар. Бизнинг кўнгилларимиз унинг учун Ватан бўлгай!

У умр бўйи ҳақиқатани билди, ҳақиқатни таниди ва ҳақиқатга хизмат қилди. Шу боис ҳам унинг номи ҳақиқат калимаси билан тенг.. Шунинг учун у бугун, эртага ҳам, ундан кейин ҳам Туркистон тарихининг устуни, чинори ўлароқ қолаверади.
(Давом этади).