87.АДОЛАТ ТАРАФИДА

Назир Ражабов ҳақида илк бор 1970 йилларнинг охири 1980 йилларнинг бошида у Бухорода (у асли ромитанлик-ЖМ) ёнғинга учраган бир йирик корхона биносини қайта тиклаш лойиҳасини тайёрлаб, СССР Давлат мукофотини олганда эшитгандим.

Кейин у жуда ёш бўлишига қарамасдан жуда катта вазифаларда ишлади, Қурилиш вазири бўлди, Наманган вилоят партия қўмитасининг биринчи котиблигидан Самарқанд вилоят партия комитетининг биринчи котиблигига ўтказилганда уни бевосита танидим. У янгича фикрлайдиган, ташаббускор, тиниб-тинчимас, адолат томонида маҳкам турадиган, адолатсизликка чидай олмайдиган бир раҳбар эди.

Илгари Самарқандда худди ана шундай бир раҳбар бўлган-Владимир Николаевич Қодиров. Уни 43 ёшида заҳарлаб ўлдиришган.(Болалар уйидан чиққан халқпарвар Қодиров ҳақида ёзган китобим ошкоралик йилларида “Қишлоқ ҳақиқати” газетасида давомли ўлароқ эълон қилинганди-ЖМ).

Менга Қодировни эслатган Назир Ражабовнинг тақдиридан ҳам қўрқардим. Коммунистик режим пайтида ҳам халқ томонида бўлган саноқли раҳбарлар етишган, лекин уларни тезда йўқотишган. Ўғрилар, милиция, мафия, ҳатто партиянинг ичидагилар ҳам Назир Ражабовга қарши эдилар.

У адолатпеша раҳбар бўлиш билан бирга адабиётсевар ҳам эди. Машраб шеърларини тўлалигича ёддан биладиган, Навоий асарлари борасида ҳаммани ҳайратга солиб, лол этадиган бир инсон эди. Мен ёзган юзлаб фелъетонлар бўйича у текширишлар ўтказдириб, бегуноҳ қамалган юзлаб одамларни озодликка чиқарган, букилган ҳақиқатни тиклаганди.

Аммо бир кун қўрққаним бўлди. Вилоят партия қўмитаси биносига келсам, ҳамма саросимада. Идеология котиби Фароғат Шукурованинг хонасига борсам, у ҳунграб йиғлаб ўтирибди.

-Назир акани қўлига кишан солиб олиб кетдилар,-деди у.

Кейин Назир ака ҳикоя қилишича, уни қурилиш машинасининг бетон қориштириладиган қутиси ичига ташлаб, айлантира-айлантира бир жойга олиб бориб, у ердан Москвага етказиб, зиндонбанд этишган.

Унга қўлланилмаган қийноқнинг ўзи қолмаган. “Спорт билан шуғулланганим жисмонан ва Навоий ҳамда Машрабни ёддан билганим маънан мени қутқазди” деган эди у. Қийноқлардан ҳар куни ҳушидан кетиб, ҳушига қайтган.

Биз Самарқандда “Назир Ражабовни озод қилиш ва ўз иш жойига тиклаш қўмитасини” туздик.

Ислом Каримов келиб, уни роса мақтади, бирга ўқиганлиги ва ватанпарварлигини, миллатпарварлигини, ҳақиқатни ҳимоя қилувчи инсонлигини айтиб, “Мана қамоқдан чиқди, Москвадан оқлангани ҳақидаги қоғозни олиб келиши билан жойига тиклаймиз” дея Самарқандда “биринчи”ликка Пўлат Абдураҳмоновни тайинлади. Назир ака тўққиз ой деганда оқланди. Аммо Каримов сўзида турмади. Мирсаидов ва Жўрабековни Самарқандга қайта-қайта юбориб, Назир ака ҳақида уни ёмон отлиқ қиладиган тарғибот юрғизди ва ўзи келиб яна Абдураҳмоновни қайта тайинлаб кетди.

Назир ака Каримовнинг қаршиликларига қарамасдан 1990 йилда Ўзбекистон халқ депутати этиб сайланди. Аммо Каримов унга нисбатан оғир зуғумни бир кун ҳам тўхтатмади. Уни ҳатто Бухорода ўзи илк бор ишлаган қурилиш ташкилотида ҳам ишлашга қўймади.

Кейин унинг Москвага кетиб қолгани ҳақида эшиттим ва бу ташкилотчи ҳамда адолатсевар одамнинг бундан сўнгги тақдири ҳақида бошқа маълумотга эга эмасман.

Адолат томонида турган ўзбекларга ҳар қандай даврда ҳам осон бўлмаган.

88.ЦЕНЗУРА

Бугун 2002 йилнинг 24 февралида интернетдаги “ЭРК” саҳифасини ўқиб ҳайратланиб қолдим. Баҳодир исмли киши Муҳаммад Солиҳнинг мақоласига муносабат билдирган ва унга таҳририятдан берилган жавобда шундай сатрлар бор эди:

“1992 йилда Парламентда Каримовни олиб ташлашга бўлган ҳаракат чоғи Муҳаммад Солиҳ тутган нейтрал позицияни назарда тутаётган бўлсангиз, бунинг ташқаридан кўринмайдиган сабаблари бор. Бу-иккита кланнинг, аниқроғи битта кланннинг (чунки, у пайтда ҳали Каримов ёлғиз эди, унинг клани йўқ эди) коммунист номенклатурачилардан иборат битта кланнинг Каримовни олиб ташлаб, ўзи ҳокимиятни қўлга олишга бўлган урунишдан бошқа нарса эмас эди, ҳатто Каримов тарафининг ҳали “шаклланмагани” ва бундан келиб чиққан ҳолда, ташқи таъсирга, яний, ҳақиқий мухолифат кучлари тарафидан ўтказилиши мумкин бўлган таъсирга нариги гуруҳдан кўра (ҳали шаклланиб улгурмагани туфайли) анча лояллигидан Каримов тараф Муҳаммад Солиҳ учун анча мақбулроқ эди. Алабатта, бундай жиҳатлар кўчадаги оддий одам кўзига кўринмайди.”

Шу куни “Бирлик”нинг саҳифасида мана бу ёзув пайдо бўлди:

“Ниҳоят катта воқеа юз берди. Муҳаммад Солиҳ 1991 йилда Каримовни қўллаганини кеч бўлса ҳам тан олди. Бунинг учун унга раҳмат айтиш керак”.

Кўп ўтмай эса, “Бирлик”да “эркчи”ларга деб ёзилган мана бу ёзувни ўқидим:

“Вебларингизда шундай цензура ўрнатган ҳолда Каримовни танқид қилишга ҳақларинг йўқ. Эртага ҳукуматга келсаларинг бу аҳволда нима булади? Сизларни халқимиз қувиб чиқариб туғри қилган. Ўзларинг ҳам билмайсизлар кимликларингизни. Ҳеч булмаса Бирликдан урганиб цензурани йўқ қилинглар кейин Каримовни танқид қилинглар. Менимча ЭРК цензураси Каримовнинг цензурасидан ҳам ёмон. Танқид қилсанг сукиб жавоб беришади. Фикрингни ёзсанг сен ахмоқ, биз ақлли дейишади.Узларига ёқмаса олиб ташлашади. Фақат Муҳаммад Солиҳни мақтасанг чиқаришади. Менимча энг катта фожеалари ҳам шунда булса керак”.

Шунақа, баъзан ўйлаб юрганларинг кўз ўнгингда пайдо бўлади. Демак, бу ёзув муаллифи ўзини цензурага учраган деб билмоқда. Лекин назоратсиз Интернет ҳам иғво, ҳақорат, бўҳтон уясига айланиб кетмоқда.

Юқоридаги муаллиф ўз исмини ёзмаган. Шундан келиб чиқиб, балки ўз номи билан ёзганларнинг битикларини эълон қиламиз ва уларга цензура қўлланилмайди деган шарт қўйиш керакмикан?