94. Бачканалик ва маданият

1992 йилда Озарбайжон президенти Абулфайз Элчибей Кремлда Борис Елцин билан учрашар экан, Кремлни ларзага солди. У русларнининг оғзини ланг очиб қўйиб, ўз она тилида гапира бошлади. Елцин аввалига нима бўлганини тушуна олмади. Кейин масалани англаб етди шекилли, мийиғида кулиб, атрофидагиларга қаради. Улар елка қисиб турардилар. Ўшандагина Кремл корчалонлари мустақил бир давлат раҳбари билан учрашаётганларини ҳис этгандилар.

Бир эслаб кўрингчи, бугунга қадар Ислом Каримов Кремл у ёқда турсин, ҳар бир лидернинг ўз она тилида гапириши қадрланадиган БМТ минбари ёки бирор бир олий даражадаги учрашувда ўзбек тилида гапирдими? Гапирган эмас. Гапирмайди ҳам. Доим рус тилида гапириб келди. Чунки у ўзбек халқини менсимагани каби унинг тилини ҳам менсимайди.

Конституцияда “Ўзбек тили-давлат тили” деб ёзиб қўйилган. Аммо мамлакатни ишғол қилиб олган Каримов тўдаси Конституцияни оёқ ости этиб, рус тилини давлат тили сифатида сақлаб қолмоқда. Буни ҳаммамиз кўриб, гувоҳи бўлиб турибмиз.

1991 йилнинг охирида Каримов Туркияга боришга тайёргарлик кўраётганди. Якшанба куни эди. Мени ҳам уйдан чақириб келишди. Икки фармон лойиҳасини ёзиб беришимни сўрашди. Кейин Каримов чақирди.
-Мана шу китобни олиб боринг деб менга беришди,-дея турк шоири Юнус Эмронинг ўзбек лаҳжасига ўгирилган китобини кўрсатди. Кейин китобни столнинг устига отди. Бу менга оғир ботди. Шу боис китобни қўлимга олмаслик билан унга жавоб берган бўлдим.

Шунда у:

-Нима дейсиз? Нима қилиш керак-ки, туркларни қойил қилиб қайтсак,-деди.

Хаёлимга келган гапни айтдим:

-Уларга ўзбек тилида гапириш керак!

1988 йилда бир ой Туркияда бўлиб, у ердагиларнинг ўзбек тилига ошуфталикларини, улар биз совет даврида турк тилининг бош бўғини ҳисобланган ўзбек тилини унутиб юборганмиз деб ўйлашларини сезган эдим. Буни ўша йили эълон қилинган “Ёпиқ эшикларнинг очилиши” туркум очеркларимда ҳам ёзгандим.

Ҳар ҳолда “Ўзбек тилида гапириш керак” дейишимга шу сабаб бўлган бўлса керак. Лекин ўш кезда Каримов, ўзбек тилида чала-чулпа гапириб, масхара бўлиб юргани маълум эди ва бундай гап унга қаттиқ ботишини тасаввур қилиш қийин эмас.

Дарҳақиқат, шундай бўлди. У бирдан қизарди ва:

-Бундай қилсак бачканалик бўлади,-деди.

Энди бу гап менга оғир ботди ва дарҳол жавоб қилдим:

-Ўз она тилида гапириш бачканалик бўлса, рус тилида гапиришни нима деймиз?

-Рус тили бўлмаганда биз одам бўлмасдик,-деди Каримов ва гапни “УзТАГ”нинг номини “ЎзА” қилиб ўзгартириш ҳақидаги таклифимга буриб юборди.

Ўшанда мен Каримов ўзбек тилини пухта билмагани учун жаҳли чиқди деб ўйлаган эдим. Бугунга қадар ўтган давр исботладики, у ўзбек тилида гапиришни бачканалик ва рус тилида гапиришни маданият деб билар экан. Бу нарса ўша кезда ҳам унинг шуурида турган. Шу боис ҳатто Истанбулда туркий жумҳурятлар Зирвасида Назарбоев, Туркманбоши, Акаев ўз тилларида гапирганларида ҳам Каримов рус тилида нутқ ирод қилганди ва Туркияда бу шармандалик дея баҳоланганди…

Ҳа, Каримов жаноблари учун ўзбек тилида гапириш бачканалик, рус тилида гапириш маданият. Агар мен ўз хулосамда адашган бўлсам, у буни ҳали ҳам тузатиши мумкин: Кремлда бир марта ўзбекча гапирса олам гулистон, Ўзбекистон мустақиллигини эълон қилган бўлади! Чунки тили мустақил бўлмаган миллатнинг мамлакати мустақил бўла олмайди!

Бу ҳаммамиз билиб қолганимиз Каримов. Лекин қолганларга, Каримовни танқид қилиб юрган ўзбекларга нима жин урган? Нега ҳалига қадар русча гапирадилар, русча ёзадилар? Ёки ўзбек дегани рус тилида гапириб, рус тилида ёзади деганими?

95. Халқнинг тили ва хотиннинг тили

Оврўпа тадбиркорлар конфедерациясининг йиғлишида унинг раиси Эрнест Сейер француз бўлгани ҳолда инглиз тилида гапиргани учун президент Жак Ширак ўрнидан туриб, норозилик билдирди ва ўзи билан бирга Иқтисод ҳамда Ташқи ишлар вазирларини ҳам олиб, йиғилишдан чиқиб кетди.

Буни кимдир эски рақобатнинг давоми деса, яна кимдир Ширакнинг ўжарлиги деди.

Президент ўжар бўлиши керак. Аммо бу ўжарлик ўз миллатининг тилига ҳурматсизликка йўналган ўжарлик, эмас, балки ўз миллатининг тилини юксалтиришга қаратилган бўлса, бу унинг хислатига айланади. Акс ҳолда бу унинг иллати бўлиб қолади.

Ўз тилини четга суриб, рус тилида гапиришни афзал кўрган одамнинг ўз халқи ҳақида қайғуришига сиз ишонасизми? Мен ишонмайман.

Бир куни АҚШдаги ёшлар билан учрашув ўтказдик. Негадир ҳамма рус тилида гапирар эди. Агар инглиз тилида гапирганда ҳам буни изоҳлаш мумкин эди. Ҳа энди Америкага келган, шу ерда ўқиб, шу ерда қолиб кетишга қарор қилган ва фикрини инглиз тилида очиқроқ айтади дейиш мумкин-да.

Мен “Кечирасизлар, бироз миллатчиман” дедимда атайлаб ўзбекча гапирдим. Баъзиларга бу таъсир қилди ва баъзилар парво ҳам қилмай яна русча гапиравердилар. Айтишингиз мумкин, улар элитанинг болалари ва рус тилидаги мактабларни битиришган деб. Йўқ, улар бечора халқнинг болалари ва бу ерга бир бурда нон илинжида келганлар. Айб уларда эмас, айб режимда.

Демак, рус тилини давлат тилига айлантирган Каримов режими бечора халқнинг болаларини ҳам шунчалик руслаштириб юборибдики улар Америкага келиб ҳам шу тилда гаплашиб юрибдилар. Бу бизнинг энг катта миллий фожиамиздан бир шингил.

Бир пайтлар, кимдир, “Президентимиз халқнинг тилида эмас, хотинининг тилида гапиришни афзал кўради”, деган эди. Бу ҳазил гап эди. Аммо ҳақиқат шуки, Каримов ўз халқининг она тилини эмас, балки ўз хотинининг она тилини улуғлади.

Ўтган йилларда ўзбекнинг мамлакат ичида ва мамлакат ташқарисида ҳам болалари ўзбек тилида гапира олмайдиган ва ёза олмайдиган даражага тушдилар. Бу Каримовнинг “улкан хизмати”дир.

Ҳа, ўз тилини байроқ қилиб кўтара олмаган халқ кимнингдир ёки кимларнингдир қули бўлиб қолишга маҳкум. Бу гапнинг исботини бугун амалда кўриб турибмиз.