Жаҳонгир Маматов: Золим сайланган кун БИРИНЧИ СЕССИЯ
1990 йилнинг 24 март куни Ўзбекистон Олий кенгаши тўққизинчи чақириқ биринчи сессияси арафасида вакиллар кенгаши бўлди.
Совет даврида ҳар бир мажлисдан олдин шундай бир тўпланиш ўтказиб ҳаммани яна бир карра огоҳлантириб қўйишар экан. Аммо бу сафаргиси олдингиларидан кескин фарқ қиларди.
Аввало шуни айтиш керакки, сайланган депутаталарни учга бўлиш мумкин эди.
Биринчиси, коммунстик партия тайёрлаган рўйхат бўйича сайланганлар. Улар кимлиги, маълумоти, миллати, ёши, вазифаси, садоқатига алоҳида эътибор бериб танланган кишилар ва кўпчиликни ташкил этишарди. Уларнинг баъзиларини муқобил сайлов ўйинлари билан сайлашганди.
Иккинчиси, ижтимоий қарашлари билан майдонга чиққанлар ва коммунистик партиянинг рўйхатидан сайланишга рози бўлганлар. Улар ҳеч қандай муқобил номзодларсиз сайланишган. Бошқача айтганда қандайдир келишув асосида. Улар озчиликни ташкил этишарди.
Учинчи гуруҳ эса, халқ томонидан кўрсатилиб коммунистик партиянинг номзодларини жудда катта қаршиликлар, таҳдидлар, ҳужумларга қарамай енгиб чиққан депутатлар. Улар ҳам кўпчилк эмас эдилар, аммо улар қолганларни ергаштириб кетишлари мумкинлигидан чўчишарди..
Ҳар ҳолда Каримов ҳам ўзининг рўйхатидан ташқарида сайланганларни шу йўл билан синаб кўрмоқчи бўлганми, бизни ҳам вакиллар кенгашига даъват қилишганди. У муҳокама қилинадиган масалаларни санаб бўлгач, мен қўлимни кўтардим. Каримов менинг исмимни сўраб олди-да, кейин сўз берди.
-Ҳозирча кун тартибига тўртта масалани киритишни сўрайман, -дедим.
Биринчиси, қўмиталар тузилар экан, Ошокарлик қўмитаси ҳам тузилиши керак. Чунки, матбуот эркин бўлмаса, сўз эркинлиги таъмин этилмаса биз ҳеч нарсага эриша олмаймиз. Сензурага, назорат зеҳниятига қарши турадиган қўмита бўлиши керак, бу. Халққа фикр мустақиллигини беришимиз керак ва ундан кейин том маънода Ўзбекистон мустақил бўла олади.
Иккинчиси, биз Москва билан муносабатларимизни ўйлаб кўришимиз керак. Болтиқ бўйи республикаларининг йўли биз учун ҳам кечарли бўлиши ва мустамлакадан қутилишимиз керак.
Учинчиси эса, пахта иши деб қораланган ўзбек халқининг номини оқлашимиз керак. Аввал Рашидов масаласида биз ўз сўзимизни айтайлик.Ўғри бўлса ўғрилигини, тўғри бўлса тўгрилигини айтайлик.Қачонгача Гдлянлар айтади сўзни….
Ва ниҳоят Паркент воқеалари бўйича бу ерда эслатган депутатни қўллайман.Олий мажлиснинг махсус комиссиясини тузишимиз керак ва қонли воқеаларнинг айбдорларини топишимиз керак.
Каримов менга қараб турди-да кейин гапира бошлади:
-Мен Жаҳонгирни яхши танийман. Каттақўрғондаги гаплари эсимда,- деди.-Менинг ҳам айтганларим унинг эсида бўлса керак. Бугун айтган таклифлари менинг ҳам юрагимда ётибди. Ошкоралик қўмитаси масаласида уни қўллайман. Матбуотни бошқарадиган битта комиссия тузайлик.
Шу пайт Эркин Воҳидов қўл кўтарди ва Каримов “нима дейсиз” дегандек бош ирғаганидан кейин:
-Мен ҳам бу таклифга қўшиламан ва шу комиссияда ишлашга тайёрман,-деди.
-Мана Эркин ака Воҳидов,- Каримов у кишига маънодор жилмайганча сўзида давом этди,-мен у кишини жуда ҳурмат қиламан, бундай шоирлар юз йилда битта туғилади, янги комиссияга шу кишини раис қилиб таклиф этаман. Паркент масаласида ҳам Жаҳонгирга қўшиламан. Ўйлаб чиқайлик ва бир комиссия тузайлик. Умуман Фарғона воқеаларига баҳо берайлик.
Мен хурсанд эдим. Таклифларим бу қадар тез амалга ошаётгани кўнглимда ифтихор уйғотаётганди. Каримов эса менинг номимни қайта-қайта такрорлаб гапида давом этарди.
-Рашидов масаласини менга қўйиб беринг ука, уни коммунистик партия қоралади, бу ишни уларнинг ўзига ҳавола қилайлик. Мана мен шу партиянинг раҳбариман. Қўйинг ўзимиз бир кўриб чиқайлик. “Пахта иши” эса оддий масала эмас, бизнинг терговнинг, суднинг ишига аралашишимиз керакми, йўқми аввал буни ўйлаб кўрайлик? Ана, Москвада ҳар куни шовқин-сурон қилишмоқда. Лекин натижа йўқ.
Энди бояги қувончим сўниб, кўнглимда бошқа саволар уйғона бошлади.Бунинг устига Каримов Москва билан муносабатлар масаласида гапирмади. Ўшанда СССР Халқ депутати бўлган Аҳмаджон Мухторов мени ёқлаб гапирди ва керак бўлса биз марказдан ажралишимиз, ўз президентимизни сайлашимиз, ўз йўлимизни танлашимиз керак, деди. Каримов бу гапларга эътибор бермаган бўлди. Аммо вакиллар мажлисидан кейин Аҳмаджон акани унинг ҳузурига чақиришди ва у қайтиб келиб, “Ислом ака, хурсанд, президентликни қабул қилмоқчи, бу эса мустақилликнинг биринчи қадами, лекин СССРнинг ичида қоламиз, ажралсак бизга пулни ким беради, деяпти” деди.
Аҳмаджон ака фавқулодда истеъдодли журналист эди. 1981 йилда Тошкентдан Самарқандга борганимда у вилоят “Ленин йўли” газетасининг бош муҳаррири эди. Мен Ўзбекистон радиосида “Табаррук замин” деган дастурни тайёрлаб анча оғизга тушиб қолганимга қарамай, ҳатто мен билан қўл бериб кўришмаган ҳам, кўзойнагининг теппасидан қараб, “Ука, ҳозир иш йўқ, хабар олиб туринг” деганди. Мен ундан ранжиб Жомбой туманига ишга кетгандим. Аммо кейин Навоий вилояти ташкил этилди ва газетанинг кўпгина ходимлари кетишди. Бу пайтда мен Жомбойдан туркум мақолалар ёзиб кўзга ташланиб қолгандим. Аҳмаджон ака икки-уч чақиртирди, бормадим. Сўнг вилоят партия комитетини ишга солиб мени газетага олиб келди. Аввал Қишлоқ хўжалиги ва кўп ўтмай газетанинг ўша кездаги энг асосий бўлими ҳисобланган Партия турмуши бўлимига мидир этиб тайинлади. Ўзбекистон тарихида коммунист бўлмасдан туриб Партия турмуши бўлимига мудир бўлган фақат мен бўлсам керак.А ммо бир йилдан кейин партияга олишди. Кейин Аҳмаджон ака билан жуда яқин бўлиб кетдик ва ҳамма бизни “тога-жиян” деб ўйлар ва менинг ёзганларим, айтганларимнинг орқасида у киши турибди деб билишарди. Ҳатто Каримов ҳам аввалига шу фикрга ишониб қолганди. Шу боис мендан ранжиган пайтда у кишини чақириб гапирарди.
Хуллас, сессия бошланиб Аҳмаджон Мухторов нутқ сўзлаб: “Демократик жараёнларни янада ривожлантириш, сиёсий ўзгаришларни чуқурлаштириш, конституциявий тизумни, фуқароларнинг ҳуқуқларини, эркинликлари ва хавфсизликларини мустаҳкамлаш, бошқарув олий органларининг ўзаро алоқасини такомиллаштириш мақсадида президентлик бошқаруви жорий этишни”таклф қилди.Сессияда қатнашаётган СССР халқ депутаталари бу фикрни қўллаб гапирдилар.Лекин қаршилар ҳам бўлди. Масалан, Тошкент шаҳридан сайланган депутат Тойиба Тўлаганова Ўзбекистоннинг бугунги шароитида президентлик бошқаруви яккаҳокимликка олиб келишини ва демократия истаб диктатурага йўлиқишимизни, коммунистик партия тарбиясини олган раҳбарлардан чиқадиган президент “таши” бошқа болгани билан ичи айни тарзда қолишини айтди. У демократия ўрнатилиши учун парламент бошқаруви заруратидан сўз этди.
-Бундай фикр аёл кишидан чиқмайди, аёлларнинг ақли калта бўлади, таклифнинг ортида қандайдир кучлар бор,- деган Ўзбекистон Компартиясининг биринчи котиби, КПСС МК сиёсий Бюросининг аъзоси Ислом Каримов Тойиба Тўлагановани очиқасига камситди. Танаффусда эса маҳаллий мухбирларга интервью берар экан “Аёллар товуқ мия бўлади” дейишгача бориб етди.
Президентлик лавозими ҳақидаги қарорни қабул қилиш ва Каримовни сайлаш бошланганда қашқадарёлик депутат Шовруқ Рўзимуродов сўз сўради. Лекин дўппини салла қилиб кўрсатиш даражасида устамон бўлган мажлис раиси Мирзаолим Иброҳимов:
-Ука, сиз эмас, ёнингиздаги дўппили одам гапирсин,- деди.
Дўппили одам эса сўз сўрамаганини айтишга хижолат чекар экан, Шовруқ ўрнидан туриб гапира бошлади. Унга микрофон керак эмас эди. Унинг гуриллаган товушини мажлислар залининг ҳар жойидан ҳам эшитса бўларди. Шовруқ:
-Мен бу одамни Қашқдарёдан биламан. Бу одам президентликка лойиқ эмас. Агар президент бўлса ҳаммангиз пушаймон бўлиб қоласиз ҳали…,- деди.
Ҳар ҳолда у кўпроқ гапирди. Лекин ҳамманинг қулоқларини ана шу калималар чатнади.Чунки Олий мажлис тарихида бундай сўзлар илк бор айтилаётган эди. Шу сабабдан ҳам кўпчилик сукунатга ботди, буни қўрқув ҳам дейиш қийин. Балки қўрқувни ҳам ютиб юборадиган ҳушсизлик каби бир ҳол эди. Бошқача айтганда депутатлар ўзига хос исённинг қаршисида ” шок” бўлган эдилар.
Шовруқ қўли билан минбарга ишора қилиб гапирар экан, Каримов қизариб кетди. Микрофоннни жаҳл билан олдига тортди. Лекин нимадир эсига тушган кишидек, яна микрофонни раиснинг олдига сурди-да “Бас қилинг майнавозчиликни” деди. Раис дарҳол бас қилди. Музокаралар тўхтатилди, микрофонларнинг ёнида тизилиб турганларга сўз берилмади. Мен шунда бир нарсага пушаймон бўлдим. Мажлис очиларкан, Тошкент шаҳар ижроия қўмитасининг раиси бўлган бир кекса киши раислик қилди ва мен унинг ҳамма нарсани қоғоздан ҳижжалаб ўқиб беришига қарши чиқдим. Буни бошқалар ҳам қўллади. Каримов ҳам раиснинг латтачайнарлигини таъкидлаб, Мирзаолим Иброҳимов номзодини илгари сурди. У бир овоздан сайланди. Дарров маълум бўлдики, Каримов имкониятдан фойдаланиб илгаридан тайёрлаб қўйилган номзодини ўтказиб олган ва у “пири”нинг қули экан.
Мен Мирзаолим Иброҳимовнинг мажлисни олиб бориш услубига ҳам қарши чиқиш ва Каримовнинг Тойиба Тўлаганова ҳақидаги гапларига норозилик билдириш мақсадида микрофон олдида тургандим. Президентлик лавозимига қарши чиқиш ҳақида эса узил кесил фикрга келмагандим. Бир томондан бу мустақилликка олиб борадиган йўл деб ўйласам, иккинчи томондан бизнинг шарқда бир кишининг қўлига ҳокимият тушиб қолиши яна подшоликка судрамайдими, деган фикрлар билан олишардим. Қолаверса Каримов ҳақида ҳали салбий фикрим ҳам пайдо бўлмаганди. Аммо Иброҳимов масалани овозга қўйди ва залга қарамасдан ҳам “Бир овоздан” деб юборди. Шу зайл президентлик лавозими ташкил қилинди ва “бир овоздан” Каримов “сайлаб” юборилди.
Ўша куни танаффусда Аҳмаджон Мухторов билан гаплашиб турганимизда Шовруқ олдимизга келди.
-Сиз билиб қўйинг,- деди у Аҳмаджон акага,- Бо одам рафиқини ҳам, рақибини ҳам кечирмайди!
Аҳмаджон аканинг кўзи ёниб кетгандек, бўлди. Дарҳол дафтарига бу сўзларни ёзиб олди. Кейин׃
-Укажон Москавда Гдлянчилар билан курашда яккаланиб қолаяпмиз. Депутатлар партиядан қўрқишади. Президентлик ташкил қилинса партиянинг таъсири камаяши мумкин. Мен ҳозир бу одамдан бошқа лидерни кўрмаяпман, кейинчалик балки бошқа кадрлар чиқар- деди. Аҳмаджон ака ўша кезда Каримовга сидқидилдан ишонарди.
Шовруқ Каримовнинг Қашқадарёда одамларга зулм қилгани, Ўзбекистон Компартиясининг Москвадан юборилган иккинчи котиби Анишчев билан биргаликда кўп одамни қаматиб юборгани, Гдлян тўдаси билан ҳам алоқаси борлигини айтар экан, Аҳамаджон ака:
-Укажон деворнинг ҳам қулоғи бўлади, бу гапларни менга айтдингиз бошқага айтманг, бундай гаплар учун кечирмайди бу бадбахтлар,- деди.
-Халқ бу гапларни айтиш учун мени мажлисга юборган,- деди Шовруқ.
Хуллас, биринчи сессия мен учун Каримовни таниш сари қўйилган илк қадам бўлди ва Тойиба ҳамда Шовруқларни ҳам танишимга йўл очди. Биринчи сессия танаффусида Ошкоралик қўмитаси тузилар экан, Эркин Воҳидов мени чақириб Каримовнинг олдига етаклади.
- Бу ишни укамиз билан бирга қилайлик, ташаббусни қилган одам жазоланиши керак, рухсатингизни олмоқчимиз,- деди жилмайиб.
-Бу йигитга…-Каримов ўйланиб қолди. Кейин эринган оҳангда.- Ошкоралик экан, деб ҳаммаёқни ошокара қилиб юбориш ҳам яхшиликка олиб келмаслигини ўзингиз тушунтириб қўясиз,- деди Эркин акага.
Кейин менга қараб,- Сайловдан олдин Москва телевидениесига чиқиб ана у гапларни гапириш керак эдими?-деди.
Мен ҳайратланиб қолдим. Сайловдан олдин Москва телевидениеси Тошкент билан телекўприк ўтказган ва қувғинга учраётган номзодлардан баъзиларини суҳбатга тортганди. Мен ўшанда Ўзбекистон қашшоқлар мамлакатига айланиб қолгани, оналар ва болалар ўлими, пахтазор оналар қотилига айлангани, матбуот эркин эмаслиги каби масалаларга тўхталган эдим. Ваҳоланки, Каримовнинг ўзи ҳам бу муаммолар мавжудлигини Каттақўрғондаги учрашувда айтган эди. Нега энди бу гапларни ўзбекнинг олис қишлоғида гапириш мумкину Москвадан туриб гапириш мумкин эмас? Менда Каримовнинг самимиятига ишончсизилк илк бор ана шунда пайдо бўлди. У яна бир нарсалар деди, аммо менинг қулоғимга кирмади. Кўз олдимда илк бор икки юзли Каримовни кўриб тургандим.(ИАК)
