Муроса ва келишув туфайли кўп нарсага эришилади, деб айтилади. Лекин инсон феълида шундай хусусиятлар борки улар муроса ва келишувни рад этиш учун ишлайди. Масалан, Ўжарлик …
Характеримиздаги бу белги ҳар доим бўртиб туради.
Ўзбек дегани ўзига бек, ўзига хон деган маъноларни ташийди, деб баъзан ғурур билан ёзамиз. Лекин ўжарлик кўпинча ана шу ўзига беклик ва ўзига хонликни емириб келаётганини эса ўйлаб ҳам кўрмаймиз.
Мен ўжарман. Буни биламан ва тан оламан. Айниқса, кейинги йилларда характеримдаги бу белгини енгишга кўп уринаман. Аммо баъзан жилов қўлимдан чиқиб кетади ва ёки ўжарлик устунлик қилади.
Ўжарлик нима ўзи? Бу калиманинг моҳиятига назар солсак, бир қанча маънони ўзида мужассам этган. Масалан, ўжар деганда қайсар, бошқаларнинг гапига қулоқ солмайдиган, ўз фикрига ёпишиб олган, ўз билганини маъқуллайдиган киши тушунилади. Қайсарлигимни одимма-одим енгиб келаяпман. Бошқаларнинг гапига қулоқ солмаслигим эса ҳали ҳам мавжуд. Агар қулоқ солганимда бугун Америкада юрган бўлмасдим. Ўз фикримга ёпишиб олиш ҳам йўқолгани йўқ. Тўғриси ўз фикримни ҳурмат қилишим учун унинг устиворлиги ҳақида қайғураман.
Айни пайтда ўз фикрини ўтказишга уринган, ўз режаларидан қайтмайдиган, фикрида собит турадиган одамларни ҳам ўжар деймиз. Ўз фикрини ўтказишга уринишнинг икки тури мавжуд. Кимдир билган нарсасини бошқалар ҳам билишини истайди ва ўз фикрини илгари суради. Кимдир билмаган нарсасини бошқаларга уқтиришга уринади.
Ҳар ҳолда кейингисидан анча йироқман.
Ўжарлик калимасига юкланган учинчи маъно эса, бошқаларнинг изига юрмайдиган, асов ва бўйсунмасликнинг ифодалашидир. Бу эса Мен. Ҳеч қачон бу феълимдан қутула олмасам керак. Мени баъзан, аввал фалончи билан бирга бўлди, кейин фалончига эргашди, деб гапирадиганлар бўлди. Бунга менинг характерим йўл бермайди. Агар Каримовга эргашганимда бугун камида Олий Мажлиснинг раиси бўлиб ўтирган бўлардим. Лекин бировга бўйсуниб, қул бўлиб, ўз фикридан воз кечиб Олий Мажлиснинг раиси бўлишдан, эркин бўлиб, оддий фуқаро тарзида қолишни афзал кўраман. Ўжарлигимнинг бу жиҳатини ҳеч нарсага алмаштирмайман!
Ҳамманинг ҳам ана шундай воз кечмас жиҳатлари бор. Лекин умумиятла агар ўжарлик принципиал масалалар ҳал этилганда жиловга олинмаса бу салбий оқибатларга олиб келади.
Масалан, Ислом Каримовнинг мухолиф фикр соҳиблари билан келиша олмасдан ўжарликни устун қўйиши Ўзбекистонни яқин келажакда чиқиши мумкин бўлмаган йўлга солди. Ёки мухолифат лидерларининг ўз ораларида келишаолмасликлари уларни бошқа мамлакатларнинг фуқаролари бўлишлари томон етаклади. Ёки аҳамиятсиз масалалар пайтида ўжарлик жиловдан чиқиб кетса яхшиликни бошлаб келмайди. Буни “Бирлик” веб саҳифасидаги “Меҳмонлар китоби”да сўкинишда ўзини тия олмаслик оқибати хориждаги ўзбекистонликларни юз кўрмас ҳолга туширганидан билиш мумкин.
Яқинда бир дўстимга “Мен ўжарман” деб ёзсам, у “Мен ҳам ўжарман ва ҳамда инжиқ ҳамман” деб жавоб қайтарди.
Хўш инжиқлик нима? Инжиқлик унча-бунчани ёқтирмайдиган, унча- бунчага кўнмайдиган, табиати нозик одам, деганидир. Бундайларни мижғов ҳам дейишади. Кўчма маънода ишлатилганда эса бу калима терс, акс характерни ифодалайди. Лекин ҳалиги дўстим калиманинг бу маъносини билмасдан ўзини инжиқ деган эди. Унда инжиқликдан ҳам кўпроқ ўжарлик мавжуд эди.
Хархаша қилиш ҳам инжиқликнинг бир туридир. Шу ўринда бир ривоят ёдга тушди:
Ҳотамтой, Инжиқ ва Вакил ҳақида. Бир Инжиқ қийин вазиятга тушиб қолади. Унга ёрдам қўлини cўзган Ҳотамтой унинг ҳузурига Вакилни юборади ва унинг очдан ўлмаслигини таъмин этади. Кейин Ҳотамтойнинг ўзи ҳар борганида Инжиққа катта улуш ташлаб қайтади. Аммо бир кун Ҳотамтой ва Вакилнинг ўртасида йўллар айрилади. Вакил Инжиққа Ҳотамтойни ёмонлай бошлайди. Инжиқ ҳам уни қўллаб бир кун Ҳотамтойнинг ёқасидан олади. Ҳотамтой қўл силтаб кетиб қолади. Нимага Ҳотамтойга нисбатан нонкўрлик қилдинг, деб сўрасалар, “Менинг оғир кунимда у эмас, Вакил мени қутқазди” деган экан Инжиқ.
Бу ривоят эса инжиқнинг акс характерли бўлишига бир далилдир. Буни нега ёзаяпсану нима кераги бор, дейишингиз мумкин.
Гап шундаки, жуда кўп катта миллатлар ўз характерларидаги ана шундай белгиларни нафақат аниқлаб чиққанлар, балки, илмий асосда ўрганиб, чорасини кўриш йўлларини ҳам белгилаганлар. Шу сабабдан ҳам улар сиёсат билан ҳаётни ажрата оладилар. Сиёсатда бир-бирига рақиб бўлганлар ҳаётда бемалол гаплашиб кетаверадилар. Кичик бир манфаат учун катта нарсани бой бермайдилар.
Катта миллатлар ўз характерларидаги ана шу каби белгиларни ўрганиб, масалан, таълим тарбияни шунга қараб йўналтиришади. Мактабдаёқ рақиблик, сиёсат, беллашув, танқидга чидамлилик нима эканлиги ўргатилиб, ўжарлик ва инжиқлик каби хусусиятларни назорат қилиш иммунитети ҳосил қилинади, ёшларда.
Мен миллатимизнинг характерини чизиб беришга ожизман. Бу кўпчиликнинг иши. Мен кўрган нарсани бошқа одам кўрмайди. Бошқа одам кўрганини эса мен кўрмайман. Аммо мен ўз характеримдаги белгиларни кўришга уринмоқдаман. Мен ўжарман, дедим. Демак бу менинг назоратимда туриши керак бўлган белги. Лекин мен инжиқ эмасман. Сиз-чи? Бу ҳақда ўйлаб кўрдингиз-ми? Уммон қатралардан бошланишини ҳисобга олсак, бу чизгилар балки илк қатралардир?!
