Қуллик фақат қулдорлик давридагидек бировнинг қўлида ҳайвон каби ишлаш маъносинигина англатмайди. Бугунга келиб бу калима бошқа маънолар ҳам касб этмоқда. Масалан, кимнингдир йўлидан чиқа олмаслик, подшоҳларга тобе бўлиш, ўз фикрига эга бўлмасдан ўзгаларнинг чизиғидан чиқа олмаслик, мустамлакада бўлиш зеҳниятидан қутула олмаслик ва ҳоказо ҳолатларда ҳам қуллик калимаси ишлатилмоқда.
Ана шундан келиб чиқадиган бўлсак, Совет даври ҳам қулдорлик жамияти эди. Бу жамиятнинг услуб ва усуллари кишиларнинг онгига, ҳаётига шу қадар сингиб кетган эканки, мана Ўзбекистон мустақил бўлганига 11 йил бўлаяпти ҳали ҳам қуллик аломатлари гуркираб яшамоқда. Масалан дейсизми?
-Мустақиллик йилларида ўзбек тилини давлат тили қилиш учун ҳайқириб, ўзлари бугунга қадар рус тилида ёзаётганлар…
Яқинда Интернетда “Усмон Ҳақназаров” деган “ватанпарвар”нинг номи билан Ўзбекистон ҳақида бир қанча мақолалар эълон қилинди. Агар у ватанпарвар бўлса нега мақоласини рус тилида ёзди?- ҳеч ким сўрамади ҳам. Ваҳоланки ёзишдан мақсади ўзбек халқини огоҳ этиш эканлигини бир неча марта такрорлайди. Энг қизиғи уни танқид қилганлар ҳам рус тилида ёздилар. Яна ҳам қизиғи тортишувларда рус мустамлакаси, унинг асоратлари ҳақида тўлиб-тошиб гапирилар экан, яна ёзувлар рус тилида эди. Кирилда эканлиги борасида гапирмасак ҳам бўлади. Ҳатто кимдир, “Лотинда ёзманглар тушуниш қийин бўлмоқда” деб ёзди ҳам. Бу зеҳният, ўзлигини англашдаги муаммо масаласи.
Туркманбоши жаллод, лекин унинг ўрнига кўз тиккан Борис Шихназаров (укаси Константин, опаси Лариса) рус зеҳниятли, туркман тилини билмагани ҳолда уни қўллаганлар кўп бўлди. Мен эса ҳар иккаласига ҳам қарши эдим. Каримов ҳам Туркманбошидан қолишадиган жойи йўқ. Аммо унинг ўрнига миллатни самарқандликлару тошкентликлар ва фарғоналикларга бўладиган “ҳақназаров”лар келса нима ўзгаради?
Яна ҳам ачинарлиси ўзларини келажакнинг “реформаторлари” деб таништираётган ёшлар ҳам инглиз тили бир ёқда турсин, рус тилида ёзмоқдалар ва гапирмоқдалар. Булар мустақиллик йилларида улғайган ниҳоллардир.”Ҳақназаров”лар эса уларни рус тилида ёзишга ва гапиришга рағбатлантирмоқдалар.
Шу боис бугунга қадар тўла ўзбекча бўлган веб саҳифалар йўқ ҳисоби. Чунки ўзбекчани қойиллатадиган, қуллик аломати бўлган кирилни бир четга суриб қўйиб лотинда ёзадиган ўзбек бугун анқонинг уруғи. Ҳатто ҳукумат ташкил қилган веб саҳифаларда ҳам бу ишни йўлга қўя олишмаяпти.
11 йилдан бери мустақил бўлиб ўз она тилида гапира олмаган, ёза олмаган одамлар чин маънодаги қулдирлар. Рус тилининг, рус алифбосининг қулларидирлар.
Истасалар рус тилида, инглиз тилда ёзсинлар, бу ҳам ҳунар, дейдиганлар бўлади ва уларни ҳам қўллайман, лекин, аввало ўз она тилларида қойил қилиб ёзсинлар, ана ундан кейин бошқаларида.У ҳолда бундай инсонларни қобилияти одамлар дейиш мумкин.
Агар бир америкаликка “Мен фалон-фалон тилларни биламан” десангиз, ” Бу сен учун яхши, мен эса фақат инглиз тилини биламан” деб жавоб бериш одати бор. Бунинг остида катта киноя ҳам ётади.
Бу: “Мен ўз тилимни мукаммал биламан!” дегани.
Бу “Бошқа тилларни билганим билан мақтанмайман, мен ўз тилимни билганим билан ғурурланаман!” дегани. Бизга ҳам ана шундай шуур касб этармикан?!
Менга баъзи мухлислар “Интернетдаги саҳифангизни ўқиш қийин бўляпти-да, кейинги ёзганларингизни ҳам кирилда бўлганда эди, яхши бўларди”, деб кўп шикоят қиладилар. Мен учун лотинда ёзиш кирилда ёзишдан қийинроқдир. Аммо қийинини танладим.Чунки бу эркинлик, озодликнинг белгиси. Ҳа, Ўзбекистонда қабул қилинган лотин ҳарфларида баъзи муаммолар бордир. Аммо бу кирилда ёзиш учун сабаб бўлолмайди.
Менга лотиндагиларни бир тугмани босиб кирилга айлантириш имкони бор. Аммо буни қилмайман, чунки бу менга қулликка қайтишдек туюлади.
Бугун ўзбек тилини, ўз она тилини билмаган ҳолда бир- бирини сен “ўзбек эмас” деб айблашлар кўпайиб қолган. Бу худди”Мен қул, сен нега қул эмассан” деганга ўхшайди.
Зиёлилардан бири радиода юқоридаги мавзуда гапириб, булар қулликнинг асоратларидир деди. Ана шу гап мазкур мақолани ёзишимга сабаб бўлди.
Йўқ булар қулликнинг асоратлари эмас!
Булар ҚУЛЛИКНИНГ АЛОМАТЛАРИ дир!
(Вашингтон, 28 Январ, 2003 йил). ——————————————-
Ушбу мақола асли лотинда ёзилган, лекин сиз билган сабабларга кўра кирилга ўтказиш мажбуриятида қолинди. Қуллик руҳи шу қадар кучли! —————————————————
QULLIKNING ALOMATLARI
Qullik faqat quldorlik davridagidek birovning qo’lida hayvon kabi ishlash ma’nosinigina anglatmaydi. Bugunga kelib bu kalima boshqa ma’nolar ham kasb etmoqda. Masalan, kimningdir yo’lidan chiqa olmaslik, podshohlarga tobe bo’lish, o’z fikriga ega bo’lmasdan o’zgalarning chizig’an chiqa olmaslik, mustamlakada bo’lish zehniyatidan qutula olmaslik va hokazo holatlarda ham qullik kalimasi ishlatilmoqda.
Anashundan kelib chiqadigan bo’lsak, Sovet davri ham quldorlik jamiyati edi. Bu jamiyatning uslub va usullari kishilarning ongiga, hayotiga shu qadar singib ketgan ekanki, mana O’zbekiston mustaqil bo’lganiga 11 yil bo’layati hali ham qullik alomatlari gurkirab yashamoqda. Masalan deysizmi?
-Karimovga tobe bo’lganlar…
-Karimovning rejimini qo’llab-quvvatlayotganlar…
-Karimovning siyosatini ko’r-ko’rona targ’ib qilayotganlar…
Bular chin ma’nodagi qullardir.
Yoki:
-1990 yillarda lotin harfi uchun kurashib o’zlari bugunga qadar kirilda yozayotganlar…
-Mustaqillik yillarida o’zbek tilini davlat tili qilish uchun hayqiib, ozlari bugunga qadar rus tilida yozayotganlar…
Yaqinda Internetda “Usmon Haqnazarov” degan “vatanparvar”ning nomi bilan O’zbekiston haqida bir qancha maqolalar e’lon qilindi. Agar u vatanparvar bo’lsa nega maqolasini rus tilida yozdi?- hech kim so’ramadi ham. Vaholanki yozishdan maqsadi o’zbek xalqini ogoh etish eknaligini bir necha marta takrorlaydi. Eng qizig’i uni tanqid qilganlar ham rus tilida yozdilar. Yana ham qizig’i tortishuvlarda rus mustamlakasi, uning asoratlari haqida to’lib-toshib gapirilar ekan, yana yozuvlar rus tilida edi. Kirilda ekanligi borasida gapirmasak ham bo’ladi. Hatto kimdir, “Lotinda yozmanglar tushunish qiyin bo’lmoqda” deb yozdi ham. Bu zehniyat, o’zligini anglashdagi muammo masalasi.
Turkmanboshi jallod, lekin uning o’rniga ko’z tikkan Boris Sixnazaryan (ukasi Konstantin, opasi Larisa) rus zehniyatli, turkman tilini bilmagani holda uni qo’llaganlar ko’p bo’ldi. Men esa har ikkalasiga ham qarshi edim. Karimov ham Turkmanboshidan qolishadigan joyi yo’q. Ammo uning o’rniga millatni samarqandliklaru toshkentliklar va farg’onaliklarga bo’ladigan “haqnazarov”lar kelsa nima o’zgaradi?
Yana ham achinarlisi o’zlarini keljakning “reformatorlari” deb tanishtirayotgan yoshlar ham ingliz tili bir yoqda tursin, rus tilida yozmoqdalar va gapirmoqdalar. Bular mustaqillik yillarida ulg’aygan nihollardir.”Haqnazarov”lar esa ularni rus tilida yoshishga va gapirishga rag’batlantirmoqdalar.
Shu bois bugunga qadar to’la o’zbekcha bo’lgan web sahifalar yo’q hisobi. Chunki o’zbekchani qoyillatadigan, qullik alomati bo’lgan kirilni bir chetga surib qo’yib lotinda yozadigan o’zbek bugun anqoning urug’i. Hatto hukumat tashkil qilgan web sahifalarda ham bu ishni yo’la qo’ya olishmaypti.
11 yildan beri mustaqil bo’lib o’z ona tilida gapira olmagan, yoza olmagan odamlar chin ma’nodagi quldirlar. Rus tilining, rus alifbosining qullaridirlar.
Istasalar rus tilida, ingliz tilda yozsinlar, bu ham hunar, deydiganlar bo’ladi va ularni ham qo’llayman, lekin, avvalo o’z ona tillarida qoyil qilib yozsinlar, ana undan keyin boshqalrida.U holda bunday insonlarni qobiliyati odamlar deyish mumkin.
Agar bir amerikalikka “Men falon-falon tillarni bilaman” desangiz, ” Bu sen uchun yaxshi, men esa faqat ingliz tilini bilaman” deb javob berish odati bor. Buning ostida katta kinoya ham yotadi.
Bu: “Men o’z tilimni mukammal bilaman!” degani.
Bu “Boshqa tillarni bilganim bilan maqtanmayman, men o’z tilimni bilganim bilan g’urulanaman!” degani. Bizga ham anashunday shuur kasb etarmikam?!
Menga ba’zi muxlislar “Internetdagi sahifangizni o’qish qiyin bo’layti-da, keyingi yozganlaringzi ham kirilda bo’lganda edi, yaxshi bo’lardi”, deb ko’p shikoyat qiladilar. Men uchun lotinda yozish kirilda yozishdan qiyinroqdir. Ammo qiyinini tanladim.Chunki bu erkinlik, ozodlikning belgisi. Ha, O’zbekistonda qabil qilinga lotin harflarida ba’zi muammolar bordir. Ammo bu kirilda yozish uchun sabab bo’lolmaydi.
Menga lotindagilarni bir tugmani bosib kirilga aylantirish imkoni bor. Ammo buni qilmayman, chunki bu menga qullikka qaytishdek tuyuladi.
Bugun o’zbek tilini, o’z ona tilini bilmagan holda bir- birini sen “o’zbek emas” deb ayblashlar ko’payib qolgan. Bu xuddi”Men qul, sen nega qul emassan” deganga oxshaydi.
Ziyolilardan biri radioda yuqoridagi mavzuda gapirib, bular qullikning asoratlaridir dedi. Anashu gap mazkur maqolani yozishimga sabab bo’ldi.
