Паркентнинг гўзаллиги, жаннатмонанд гўшалиги, одамларининг бағри кенг, меҳмондўст, ёрдамсевар эканлигини Ўзбекистон радиосида ишлаган йилларимдан билардим. Радионинг болалар учун дастурлар ҳозирланадиган таҳририятида паркентлик истеъдодли журналист ва яхши шоир Маҳмуд Тоир ишларди. У билан яқин дўстлигимиз бор эди. Қонли воқеалар юз берганда эса у “Паркент тонги” газетасининг бош муҳаррири лавозимида ишларди.

Бундан олдин ҳам Паркентга, Кумушконга “Тошкент ҳақиқати” вилоят газетасида ишлаганимда бир неча марта борган эдим. Шу сабаб дунёнинг тоғлар билан ўралган кичкина сўлим бу гўшасида 1989 йилда юз берган воқеалар мени ҳам қизитиқрмасдан қолмасди.

Ўзбекистон расмий матбуоти Бўка, Бекобод тумонлардаги воқеалар ҳақида олган видеoфилмида Ислом Каримовнинг отга миниб у ёқдан бу ёққа, бу ёқдан у ёққа юрганини қайта-қайта кўрсатиб, “қора кучлар” Месхет турклари(Аҳиска турклари)ни қувғин қилишгани, бу Фарғона воқеларининг давоми эканлигини, Ислом Каримов бу жойлар дўзахга айланиб кетишининг олдини олганини таъкидлашдан нарига ўтмас эди.

Халқ орасида юрган гапларда эса СССР йиқилар экан, марказ бир ўқ билан икки қуённи урмқочи бўлди, биринчиси, ана шундай қўзғолонлар чиқариб миллий халқ ҳаракатларини бадном қилиш ва тугатиш бўлса, иккинчи мақсад йиқилаётган СССРни сақлаб қолиш учун жойларда ўз таъсирини кучайтиришдан иборат бўлган, деган гап эди.

Шу боис ҳам 1990 йилнинг бошида Олий Кенгашнинг биринчи сессияси бошланишидан олдин ўтказилган вакиллар мажлисида бу масалага ойдинлик киритишни талаб қилгандим ва паркентлик бир депутатнинг махсус комиссия тузиш ҳақидаги таклифини қўллаб чиққандим.

Мажлис тугагач, паркентлик депутат билан гаплашиб қолдик:

-Ишончли бир манбадан олинган маълумотга кўра, Паркентда оддий одамларни “Отгин!” деган буйруққа Бош вазир Мираҳмат Мирқосимов имзо чеккан экан,-деди у.

Ишончли манба Ўзбекистон Компартияси Марказий комитетеининг идеология бўйича котиби Жаҳонгир Ҳамидов экан. У ҳатто паркентлик депутатга Мирқосимов имзо чеккан буйруқнинг нусхасини ҳам кўрсатибди.

Лекин нега кўрсатди? Бу савол ўшанда хаёлимизга ҳам келмаган. Ҳукуматнинг теппасидаги одамлар турли ўйинлар билан мамлакатни бошқаришлари, бировни ишдан кетказишлари ва бошқасини тайинлашлари мумкинлиги ҳақида ўйлаб ҳам кўрмаган эканмиз.

Сессияда Бош вазир ваколатига эга Витце президентни тасдиқлаш масаласи ўртага чиққанда мен Мирқосимовга:

-Паркентда оддий одамларни ўққа тутиш учун ким буйруқ берганди? Қўлингизни кўксингизга қўйиб, виждонингиз олдида ўзингини оқлаш учун бўлса ҳам ҳақиқатни айтмайсиз-ми? Ахир ўша машъум буйруқ туфайли ўн гулидан бир гули очилмган 63 йигит ўқдан йиқилди. Ё ҳақиқатни айтинг ёки истеъфо беринг ва биз бу ерда комиссия тузиб масалани ўрганайлик,-дедим.

Мирқосимов жавоб беролмай қолди. Каримов вазиятни қўлга олиб, вице президент сайловини демократик, муқобил асосда ўтказиш кераклигини айтди ва Шукрулло Мирсаидов номзоди  илгари сурилди.

Каримов Мирсаидовни “Жасоратли, мард” деб роса мақтади.

Каримовнинг кейинги сессиядаги ибораси билан айтганда “Мирқосимов ҳам мард экан, тўнини елкасига ташлаб, индамай кетди”. Шунинг учун ҳам уни энди Халқ назорати қўмитаси раислигига қўйишди.

Лекин Мирқосимов индамай кетмаган эди. Ўша куни сессия танаффусида рўбарў келиб қолганимизда мен билан кўришган бўлиб:

- Наҳотки бундай нарсаларга мен буйруқ бера олмаслигимни тушунмасангиз?-деди.

-Лекин Ҳамидовнинг қўлида турган қарорда сизнинг имзоингиз бор,-дедим мен.

У ниманидир тушунган каби индамай қолди ва:

-Ҳа, ўша оқшом мен Паркент чегарасида эдим, Ҳамидов ҳам ёнимда эди. Мен ўқ отилмаслиги учун қўлимдан келганини қилдим. Лекин ярим тунда буйруқ бошқа жойдан келди. Мана талабларингиз билан комиссия тузилди, сизни ҳам комисия таркибига қўшишди, ҳақиқатни энди ўзингиз ойдинлатасиз,-деди.

-Лекин сиз айтмасангиз ҳақиқат барибир қора қозоннинг ичида қолаверади.

-Кимга айтаман, шу комиссиягами, ярми Фарғона воқеларида қатнашган одамларку?!- дея Мираҳмат ака киноя билан кулимсираб кетиб қолди.

Менинг ёдимга сессияда президентни сайлаш пайтида у ҳақда гапирган Жаҳонгир Ҳамидовнинг сўзлари тушди:

-Ислом акам, турли воқеалар юз берганда мижжа қоқмайдиган одам. У кишининг Тошкент вилоятида одамларнинг уйлари ёндирилган бир пайтда отга миниб аҳолини тинчитганларини телевизордан кўрдингиз. Бунақа паҳлавонлик ҳаммага ҳам насиб етмайди. Биз Месхет туркларини Бўка, Бекобод ва умуман шу минтақадан “Кумушкон” санаториясига кўчирганимизда, ярим тунда Ислом акам менга телефон қилдилар. Қаердан телефон қилаяпсиз, десам, ишхонада эканлар. Ҳамма ухлаб ётган пайтда ҳам бу киши ана шундай уйғоқ ва ишлаб ўтирадилар,-деди.

Бу Мирқосимовнинг гапларига мос тушганди.

Паркент воқеаларини ўрганиш комиссиясида ёзувчи Примқул Қодиров, генерал Ботир Парпиев, адлиячи Мирзо Улуғбек Абдусаломов ва бошқалар ҳам бор эди. Биринчи куни комиссия раисини сайлашда Примқул Қодиров “Ислом аканинг позициясини” ўртага қўйди ва йўналишни миллий ҳаракатларни ўрганишга қаратишни таклиф қилди. Биз бунга қарши бўлдик ва ишни ҳукуматдаги манбаларни ўрганишдан бошлаш, жумладан Ички ишлар вазирлиги, Миллий хавфсизлик манбаларини текшириш кераклигини айтдик. Примқул Қодировни раис этиб сайлашар экан, қарши бўлган тўрт киши орасидан мени ҳам раисдош этиб кўрсатишди. Кейин воқеалар шундай давом этди-ки, асосий текширувни бошқариш менга қолди.

СССР Ички ишлар вазирлиги қошида генерал Шаталин бошчилигида тўполонларни бостириш армияси тузилган эди. Миллий хавфсизлик хизмати ҳукумат телефонларидаги сўзлашувларни ёзиб олар экан. Телефон сўзлашувларини матнга туширтирдик.

Ўзбекистон Ички ишлар вазирлиги манбаларини ҳам текширганимизда Шаталин раҳбарлигидаги армиянинг махсус етиштирилган кучларини Ўзбекистонга Ислом Каримов бевосита таклиф қилгани ҳақидаги маълумотларни топдик. Унинг СССР Ички ишлар вазири, бевосита Шаталиннинг ўзи билан ва кейин тунда Паркент чегарсида бўлган Ҳамидов ва Мирқосимов билан “верхушка” (ҳукумат раҳбарлари қўлланадиган махсус телефон-ЖМ) орқали гаплашган гаплари ҳамма нарсани ойдинлаштириб турганди.

Каримов Месхет туркларини фақат битта кириш йўли бўлган “Кумушкон” санаториясига олиб боришни буюрган ва Мирқосимовни ҳарбийларга одамларни отиш буйруғини берадиган қарорни имзолашга мажбур қилган эди.

Фарғонада 1989 йилнинг 28 Май куни бошланиб ёз бўйи тинмаган воқеaларнинг давоми ўлароқ Тошкент вилоятининг жанубида яшаган Месхет туркларининг уйлари ёндириб юборилгани ва улар автобусларда Паркентнинг “Кумушкон” дам олиш зонасига олиб борилиши ҳақида планларни топдик.

Бу воқеаларда ҳали подполковник бўлган Зокир Алматов Ислом Каримовнинг ишончини қозонгани маълум бўлди. Ҳар қанча қаршиликларга қарамай Ислом Каримов унга полковник унвонини бериб, вазирликка олиб келди, кейин унга генерал унвонини берди.

Паркент маркази тоғнинг икки адири орасида жойлашган ва пастдан бир йўл ҳамда сой ўтган. Сойнинг икки томонида теппага қараб уй-жойлар, маъмурий бинолар қуриб борилган. Месхет турклари ана шу сой бўйидаги йўл орқали “Кумушкон” дам олиш зонасига олиб борилган. Оддий аҳоли Кумушконга Месхет турклари келтирилганини эшитиб, уларга ёрдам тўплай бошлайди, озиқ-овқат юбориб туради.

Планга кўра ишлаганлар Паркентда нотинчлик чиқариш ҳаракатларини бошлашган.

Паркент воқеалари ҳақида алоҳида бир китоб ёзганман ва ҳозир масаланинг Ислом Каримовга бориб тақаладиган нуқтаси билан боғлиқ воқеани эсламоқчиман.

Комиссия қўлга киритган ҳужжатларга кўра Жаҳонгир Ҳамидовнинг топшириғи билан (Марказкомнинг идеология котиби ўзи мустақил топшириқ бера олмаслиги аниқ, бунинг устига у Ислом Каримовнинг яқин дўсти сифатида бу ишга олиб келингани боис бошқа одамларнинг унга таъсири бўлиши мумкин эмас, демак у топшириқни бевоиста Ислом Каримовнинг ўзидан олади-ЖМ) Паркент туманининг барча хўжаликларига кечқурун телефoнограмма юборилади.Унда ҳар бир хўжалик раҳбари ва партком котиби эрталаб туман марказига тартибни сақлаш учун 15-20 нафардан ёш йигитни юбориши зарурлиги айтилади.

Эрталаб соат саккизга яқин айтилган одамлар райком биноси ёнига тўплана бошлайдилар. Аммо уларга пастда, сой бўйида тўпланиш айтилади. Тунда эса бу жойга Шаталин армиясининг танклари, зирҳли машинлари ҳам келтирилади. Ёш йигитлар қизиқиб ҳарбий техникани томоша қиладилар. Ажабланадилар.

Тушга яқин улар асабийлаша бошлайдилар, нима учун келганлари, нега овқат беришмаётгани каби саволлар пайдо бўлади. Шу пайт ҳарбийлар ҳаракатга келиб, улардан йўлни бўшатиб қўйиш сўралади. Улар сойликка томон суриладилар. Кимдир гўё ҳарбийларга тош отади (гувоҳларга кўра ҳеч ким танимайдиган, тўн кийиб, соқол қўйиб олган одам) ва ўқлар овози янграй бошлайди. Йигитлар сувга томон суриб борилади. Орқада шариллаб оқаётган сой ва олдинда тиш тирноғи билан қуроллаган армия ва миршаблар. Теппаликда райком биноси ва воқеалар телевизордагидек кўриниб турибди.

Шу пайт яна райком биноси ва Паркентга кириш нуқтасидаги ҳукумат пункти тошириғи билан “Кумушкон”даги Месхет турклари автобусларда Паркент марказига олиб келинади. Агар уларни олиб чиқиб кетишмоқчи бўлишса, сойнинг нарёғидаги йўл тўппа тўғри ташқарига кетади. Аммо автобус коллонасини негадир кўприк орқали, айланиб, йўлни узоқ қилиб, нотинчлик юз берган жойга олиб келишади. Бироз тўхтаб ҳам туришади. Автобусларга сой бўйидаги тошлардан отилади. Ойналари синади. Колонна шундан кейин шаҳардан олиб чиқиб кетилади. Паркент аҳолиси йўлларга чиқиб туркларни йиғлаб кузатади.

Бу томонда эса ўқлар кимларнидир йиқитгани учун ёшлар милиция биносига ҳужум қиладилар, йўлдаги машинларни тўнтариб ташлайдилар. Кўкда вертолетлар пайдо бўлади ва пастдагиларни ўққа тута бошлайди. Кўчама-кўча қочган ёшларни қувиб борган вертолетлар, ҳарбийлар, миршаблар уларни тирқиратиб ота бошлайдилар. Шаҳарнинг бир четида мотам маросими ўтаётган жойда одамлар тўпланиб турибди, деб уларни ҳам ўққа тутишган.

Айни пайтда шаҳарнинг бир неча жойида “Бирлик” ҳаракати ва бошқа гуруҳлар номидан ёзилган ва Месхет туркларини ўлдиришга, қатлиом этишга чақирилган варақалар “топилади”. Ҳаракатларнинг маҳаллий ва ҳамда вилоят, республика кенгашлари бу туҳмат эканлигини айтиб чиқишади.

Биз комиссия ишини давом эттирар эканмиз, Примқул Қодиров бир ҳисоботни кўрсатиб, шунга қўл қўйишимизни, масалани битиришимиз керак эканлигини айтди. Ўқиб кўрсак, комиссия “ҳукумат талашиб юрган тўдалар”нинг айби билан қон тўкилгани ва бундай ҳаракатларни таъқиқлаш зарурлиги хулосасига келгани айтилган. Жанжаллашиб қолдик. Мен бошқа ҳисобот ёздим. Аммо кўпчилк Примқул Қодиров тақдим этган ҳисоботга имзо чеккани учун, мен ўша ҳисоботни олиб, остига қўлим билан унинг ёлғонлигини ва гап нимада эканлигини илова этиб қўшимча ёздим. Қарангки ўша кезда барибир довюраклар топиларди, менинг бу раддиямни қўллаб тўрт киши имзо чекканди.

Биз масалани раёсатга олиб чиқдик. Сессияда муҳокама қиламиз, десак, Ислом Каримов мажлисга келиб қолди ва масалани кенгроқ текшириш кераклигини айтиб, кун тартибидан чиқарди. Биз тўплаган ҳужжатларни уч нусхада кўпайтирган эдик. Мен уларнинг тўртинчи нусхасини ҳам қилиб, бир ёш журналистга бердим ва:

-Буни олиб бориб, темир қутига солиб, кўмиб қўйинг, келажакда сизни танитадиган манба бу, қолаверса тарих ва халқ олдида улкан хизмат қилган бўласиз,-дедим.

Бизнинг қўлимизга ўта муҳим ҳужжаталар ўтиб қолгани боис Каримов жуда безовталаниб қолганди. Паркент комиссияси ҳужжатларининг ҳар уччала нусхаси ҳам менда эди ва бир куни ишга келсам, хонамда мазкур ҳужжатлар турган сейф йўқолиб қолганди. Хайрият-ки, бир нусхасини олдинроқ бировга бериб юборган эканман.

Акс тақдирда Паркент воқеаси ҳам Фарғона фожеаси каби тарихнинг оқ саҳифасига айланиб қолар ва уни истаганлари каби талқин этишарди.

Келгусида Паркент комиссияси ҳужжатларини балки ўша журналист нашр этар ва Каримов тарихининг бу қонли саҳифасидан халқ тўла хабардор бўлар?!
Манба׃ IAK