Ҳаёт-сувда қолган тош эмас. Балки сувнинг ўзидир. Унинг йўқлиги-ўлим, борлиги-борлиқ. Инсонлар бор, сувга тушган чўпдай ожиз. Қаерга оқизса, оқиб кетаверади. Аёлнинг жони қирқта, юраги битта. Қирқ битта жон билан биргина ноҳақликни, номус жудолигини кўтаролмайди. Аёлнинг жони-арзон, номи- қиммат.

Ҳанифа эри ўлгандан бери уч нафар боласининг кўзига қараса, юраги эзилиб кетади. "Буларнинг бахтсизлиги ҳозирдан маълум! Отасининг ўрнини қандай босаман? Мендан унинг меҳрини сўрашса, жавобим кўзёш бўладими?" Унинг кунлари ана шундай саволларга жавоб излаш билан ўтади. Орадан икки ой ўтиб, қариндошларнинг ҳам бу ҳовлидан оёғи узилди. Ҳанифа кечки овқатга уннаётиб, мой идишнинг таги кўриниб қолганидан ҳафа бўлиб кетди. У энди болаларига қандай меҳр бериш ҳақида эмас, балки буёғига уларнинг қорнини қандай тўйғазиш ҳақида ўйлай бошлади. Далага чиқиб ишлай деса, бир тоғу тошнинг орасида яшайди. Пахта майдонига бориш учун, беш-олти чақирим йўл босиш керак. Бу қишлоқ одамларининг тирикчилиги чорва билан, уйда эркак бўлмаса, мол-қўйга ҳам қирғин келаркан. Бечора Ҳанифанинг моли туғолмай ҳаром ўлди. Қўйи эшикка боши қисилиб қолиб, осилиб ўлди. Уйининг файз-баракаси-ю давлати эри билан бирга экан, олди-ю, кетди. Жабрнинг тагида Ҳанифа қолди.

Фотиҳага келган маҳалла раиси қироат билан дуо ўқиди. Ҳанифа раҳматлик отасини эслаб, етим бошини хам қилиб, юм-юм йиғлади. Сел-сел оқди. "Мен отанг тенгиман!"-деди раис бова.

-Кўриб турибман, қийналяпсан. Бу қишлоқ кичкина, лекин бағри кенг. Бу ерни биринчи бўлиб мен ватан қилдим. Қолганлар кейин, молнинг думидан тутиб келишган. Ҳоким бованинг ташаббуси билан беш хонали мактаб қурилди. Кичкинагина бозорни ўзимиз ҳашар йўли билан қуриб олдик. Бир адашиб маёвкага келиб қолган маданият вазири беш йил аввал кутубхона қурдириб кетганди. Барака топгур, қишлоқ аҳли уч юз бошга етмайди-ю, лекин шу кутубхонада, лоф бўлсаям, беш мингдан зиёд китоб бор-ов. Агар рози бўлсанг, шу кутубхонада, ишла!-деди Ҳанифанинг юзига қараб туриб.

Ҳанифанинг юраги шув этиб кетди. Худди гуноҳкор аёлдай ёноқларини кўзигача рўмоли билан яширди. "Ўрнингга мен ўлсам бўлмасмиди?"-деди ўлиб кетган эрини ичида койиб. Раис вазиятни силлиқлашга тушди.

-Сени ҳозир ишга чиқ, деяётганим йўқ, ўйлаб кўр. Моддий аҳволингни тошу тарозига солиб ўлча. Кейин менга жавобингни айт, майлими? Ҳанифа тағин аламдан ёна бошлади. Номи кутубхона-ю, биров икки-уч марта кириб китоб олса, тамом, ёмонотлиққа айланади. Шу пайтгача ҳали бирорта қишлоқ қизи у ерга кириб китоб олган эмас. У ерда нима бўлганини билмайди-ю, лекин биринчи ишлаган шаҳарлик аёл бузуқ бўлган. Ҳозир унинг ёнидаги хонада доирачи Нурмат алкаш ишлайди. Маданият уйининг бадиий раҳбари бўлиб.

"Майли, нима дейишса ҳам чидайман. Ўзим ўз йўлимга ҳақ бўлсам бўлди-да. Менга ҳозир пул керак. Икки ойдан кейин ўғлим мактабга боради. Усти-бошини бутлашим керак. Рўзғорим учун бундан бошқа чорам йўқ."

-Раис бова, тўғри айтасиз, қийналиб турибман. Ишламасам бўлмайди. Мен розиман-,деди.

-Эй, яша, эна қизим,-раиснинг чеҳраси очилди. -Мана бу бошқа гап. Душанба кундан бошлаб бемалол ишга чиқавер. Мана, кутубхонанинг калити, агар иложи бўлса, эртага бориб чангларини артсанг! У ерга одам кирмаганига бир йиллар бўлди-ёв. -Шу гапни айта-айта дуога қўл очган раис Ҳанифага зимдан қараб қўйди.

Эртасига авзойи бузуқ бўлиб хуноби ошиб кетган Ҳанифанинг қайнакаси сўкиниб кириб келди. "Нимага кутубхонага ишга кирдинг? Билиб қўй, агар ўша ерга оёқ қўйсанг, сени ҳам, болаларингни ҳам укам билан қўшилиб ўлган ҳисоблайман!". У индамай эшитди. Қайнакаси кетгандан сўнг тўйиб йиғлаб олди-ю, дунёнинг жамики жирканч гардларини тозаламоқчи бўлган аёлдай кутубхонага кетди.

Кунлар, ҳафталар ўтди. Ҳамма бир ғалати қадайди кўзини унга. Гўё ҳамма яхши, битта у ёмон. Икки ҳафта деганда биттагина ўғли келди китоб олгани.

-Ойи,-деди гапини мулоҳаза билан гапираркан. -Худо хоҳласа, уч йилдан кейин мактабни битирсам, ўрнингизда ишлайман. Озгина чиданг, майлими?

-Бор, укаларингга қара, камроқ гапир! -Барча қишлоқ оналари каби, ўғлига уришиб берган Ҳанифа унинг ортидан кўзёши билан қараб қолди. Тушдан кейин Нурмат алкаш илжайиб кириб келганда, Ҳанифа китобларни тахлаётганди. Ароқ ҳиди анқиб бир нарсаларни валдирай кетди. Бироздан кейин раис бова келди. Иккита бегона эркакнинг ичида қолиб кетганидан минг хижолат бўлаётган Ҳанифа қалтираб қўлидаги китобларни тушириб юборди. Шартта эгилиб оларкан, ногоҳ раис ҳам қўл узатди ва атайлаб унинг қўлини китоб билан бирга қўшиб ушлаб, секингина силаб қўйди. Ҳанифа тамомила эс-ҳушидан айрилди. Бу не ҳол, "Озгина чиданг ойижон!", бирдан ўғлининг гапи хаёлидан ўтди. Ва шартта қўлини олиб, "Мен кетишим керак",-деди.

Тунги соат ўн бирларда итнинг безовта ҳуришидан уйғониб кетган Ҳанифа рўмолини қўлига олиб оғилхона тарафга қаради. Яккаю ягона эшагини ўғирлатиб қўйишдан қўрқиб кетди. Болаларига нима дейди?

Ой ёруғида эшак ёнидаги одам шарпасидан юраги ёрилаёзди. Мол аччиғи жон аччиғи-да, югуриб бориб, "Кимсан?" деганини билади, ўзига ташланган бу кимса нафас олишига ҳам йўл қўймай қўйди. Унинг қучоғидаги ожиз аҳволидан "дод" дейишга ҳам ҳоли қолмади. Раис бова шу тун ҳайвонга айланди.

Бечора Ҳанифа! Аёл мунис, аёл ожиза. "Эртага дийдорингизни кутубхонада кутаман!", раис шундай деб ўғрилар каби молхонадан чиқиб кетди. Ҳанифа бу он нафас олишни истамасди. Юрагидан ўтиниб, йиғлаб сўрарди, бошқа урма. Нимадан умидинг қолдики, бунча тепасан?

Тонг ёришиб бошлаганда, девордаги арқон дор қилинди. Унга арзонгина жон осилди. Яшамоқлик Ҳанифага ор энди. У фақат кутубхонадаги беш мингта китобга ачинди. Ҳар қалай, ўғли ўқиди-ку. Сўнгги таскини шу унинг.

Сарвигул ХОЛОВА